نورنیوز ـ گروه جامعه: در میان عارضههای اجتماعی کمتر مسئله‌ای به اندازه ظهور و افول فرقه‌های انحرافی از درجه بالایی از اهمیت برخوردار است. این مسئله به قدری برای بهداشت و سلامت روانی جوامع بشری اهمیت دارد که بدون تسامح می‌توان گفت ایجاد هر فرقه منحرف جدید در جامعه به مثابه یک آسیب و بیماری اجتماعی به شمار می‌رود.
با این وجود کمتر پژوهشی به طور دقیق ذات و ماهیت فرقه‌ها را به عنوان یک بیماری اجتماعی مورد کاوش قرار داده است.
با توجه به اهمیت حیاتی این مسئله برای امنیت روانی جامعه ایران و به منظور تاباندن نوری بر دالان هزارتو و اسرارآمیز فرقه‌ها طی گفتگویی با حجةالاسلام «سیدصادق علوی» معاون پژوهشی بنیاد مطالعاتی روشنگر سعی کردیم به ماهیت، عملکرد و شیوه‌های مقابله با فرقه‌های انحرافی در جامعه بپردازیم.
نورنیوز: به عنوان مقدمه بحث ماهیت و چیستی یک فرقه را توضیح دهید؟
علوی: در خصوص چیستی و ماهیت فرقه نظرات مختلفی وجود دارد یکسری از کارشناسان معنای فرقه را بعد از دوران پست مدرنیته یعنی از سال 1968م به بعد و فضای جدیدی که در حوزه فلسفه و اندیشه سیاسی غرب به وجود آمد می‌بینند. یعنی آنچه که بعد از جنگ جهانی دوم و بر پایه نظرات فروید، مارکس و نیچه در حوزه روان شناسی، اقتصاد و فلسفه به وقوع پیوست. معنای جدیدی از ادیان را برای فضای اجتماعی غرب تعریف نمود به مرور اختلاف در این زمینه که آیا فرقه ماهیت دینی دارد یا نه و این که چه تفاوتی بین فرقه و ادیان نو پدید دینی یا همان New religious movmentیا فرقه ودین وجود دارد مطرح شد می‌توان کارکردهای متفاوتی برای این دو برشمرد.
حالا اگر بخواهیم این بحث تاریخی را ادامه داده و مبنای خودمان را کتاب خانم تالر سینگر(فرقه ئها در میان ما) قرار دهیم خواهیم دانست که این کتاب یکسری مشخصه‌هایی در مورد یک چیستی دارد که هر جریانی آن چیستی را داشته باشد می‌توان نام فرقه را بر آن نهاد. مواردی مانند شست و شوی مغری، محوریت افراد یا دوری از تعقل در این زمره قرار می‌گیرند خانم شاه حسینی و آقای دکتر احمدی نظرات گفته شده در این خصوص را در کتاب در قلمرو سایه‌ها گردآوری کرده‌اند. فرقه یک پدیده اجتماعی شامل یک جمعیت فعال محدود با محوریت فرد محدود و برای اهداف محدود است. این یک تعریف کلی است که می‌توانیم از فرقه بر اساس فرهنگ بومی ایرانی داشته باشیم.
نورنیوز: علل سیاسی-اجتماعی به وجود آمدن این مجموعه‌های بسته یا همان فرقه‌ها چیست؟
علوی: می‌توان دلایلی را برای پیدایش فرقه‌ها برشمرد اولاً محوریت و کاریزمای فردی یا شهوات شخصی خود فرد است. شما در فرقه‌ای مانند منافقین که از تشکیلات به حزب سیاسی و از حزب به فرقه تغییر ماهیت داد، یکسری تمایلات شخصی رهبر فرقه را می‌بینید. برخی دلایل نیز اجتماعی هستند مثلاً در فضایی که بحرانهای اجتماعی اوج می‌گیرد به عنوان نمونه در عراق پس از سقوط صدام ما می‌توانیم پس از سقوط رژیم بعث در سال 2003م بیشترین جریانات فرقه‌ای را در این کشور مشاهده کنید. مانند ظهور فرقه انحرافی احمد اسماعیل بصری، جریان صرخی و جریانهای مختلف دیگر یا به عنوان مثال ظهور داعش در کشور عراق این قبیل فرقه‌ها به دلیل ظهور بحرانهای اجتماعی که در یک دوره خاص در کشور به وقوع می‌پیوندد ایجاد می‌شوند.
یک دلیل دیگر که می‌توان آن را با مطالعه میدانی در بین قربانیان فرقه‌ها یافت نیازهای عاطفی و روان شناختی طرفداران و هواداران فرقه‌ها است. از این جهت با سه زاویه می‌توان علل پدید آمدن یک فرقه را تشریح نمود.
نورنیوز: برداشتی که از صحبت شما می‌شود این است که وقتی وضعیت و شرایط اجتماعی در حالت آنومیک یا در حال گذار قرار می‌گیرد و یک نوع هرج و مرج اجتماعی بر جامعه حکمفرما می‌شود، ممکن است جامعه با برخی از بحرانها هم دست و پنجه نرم کند و شرایط برای پیدایش فرقه‌ها فراهم می شود. سؤال اینجاست که چرا جامعه ایران که اکنون شرایط انقلاب اجتماعی را پشت سر گذاشته و در حال ورود به عصر مدرن با شاخصه‌های اسلامی است به چه دلایلی شاهد ظهور و فعالیت فرقه‌های گوناگون است. ما منکر وجود برخی معضلات و مسائل اجتماعی در جامعه نیستیم ولی می‌خواهم بدانم مگر شرایط جامعه در حال حاضر برای فعالیت فرقه‌های گوناگون مناسب است که اینها الان شکل می‌گیرند این هجومی که در شرایط فعلی جامعه ما در ارتباط با فرقه‌ها شاهد آن است ریشه‌اش در کجا است لطفاً این مسئله را آسیب شناسی کنید؟
علوی: حتی اگر فرض کنیم که کشور ما یک کشور مذهبی هم نباشد اما یک کشور معنوی که یکسری عناصر معنوی را در خود دارد خود به خود برای فرقه‌های گوناگون جذابیت می‌یابد. به همین دلیل کشور ما سالها است که مورد هجوم و هدف تبلیغات فرقه‌های گوناگون قرار دارد. اما نکته اساسی اینجا است که چاپ و نشر کتابهای گوناگون مانند قانون جذب و موفقیت سالها است که با مجوز وزارت ارشاد صورت می‌گیرد و در حال حاضر بسیاری از کتابهای فرقه‌ای در خیابانهای ما به فروش می‌رسد.
دکتر حمزه شریفی دوست صاحب کتاب اسلام و قانون جذب در یکی از کتب خود می‌گوید بعد از قرآن کریم یکی از بیشترین تیراژهای چاپ کتاب در کشور به یکی از کتابهای قانون جذب مربوط است این مسئله نشان می‌دهد که در خصوص کتب ضاله فقط بحث قاچاق مطرح نیست و ما سالها است از طریق مجوزهایی که وزارت ارشاد منتشر می‌کند و همچنین از طریق دعوق افرادی مانند بریان تریسی یا پائولو کوئیلو به ایران به هزینه بیت المال منجر به افزایش فعالیت این جریانهای انحرافی در ایران می‌شویم.
از طرفی چون داعیه حکومتداری اسلامی در نظام مقدس جمهوری اسلامی بسیار قوی است طبیعتاً جریانهای معاند که در واقع ادیان نوپدید دینی هستند و اداهای گسترده‌تری از جمهوری اسلامی دارند به صورت خود به خود یک تقابل جدی با دین رسمی کشور داشته خواهند داشت.
نورنیوز: راه کار فرهنگی این حوزه را چگونه می‌بینید؟
علوی: یکی از فلاسفه غربی به نام گادامر در جمله‌ای می‌گوید: «حذف اساساً از طریق جایگزینی صورت می‌گیرد.» یعنی ما نمی‌توانیم کلاً حذفی را داشته باشیم که از طریق جایگزینی گزینه بهتر روی کار نیاید. ما به طوری کلی یک پتانسیل فرهنگی بالایی داریم و باید این ظرفیت بالای فرهنگی را از حالت تبلیغ حکومتی به دغدغه اسلامی و انسانی تبدیل کنیم تا بتوانیم گفتگو گفتمان جدیدی را با جامعه خودمان داشته باشیم این مسئله در عناصر گوناگون خود نیاز به بررسی دار مثلاً در حوزه حجاب یا امر به معروف و نهی از منکر یا سایر گفتمانهای دینی.
به عنوان مثال راهیان نور طی این 30 سال به عنوان یک پدیده فرهنگی غیر حکومتی در حال انتشار است. یعنی سالها است ده‌ها نفر به راهیان نور می روند و همچنین راه پیمایی اربعین یک عبادت سیال است یعنی یک حرکت مردمی و مستقل از حکومت است یا مثلاً پدیده اعتکاف و نماز جمعه نیز به همین صورت است. خیلی از این مسائل شاید گرایشات چندان جوان پسند نداشته باشد ولی اینها به عنوان یک ایجاب در مقابل یک سلبی که وجود دارد باید شناسایی شود. حکومت هم نقش به سزایی در ترویج این مسئله دارد ما باید این مسائل را شناسایی نموده و در جامعه به صورت الگوهای انسانی مطرح کنیم وگرنه نقد به ما هو نقد نمی‌تواند برای ما کارساز باشد ولو این که نقدهای ما بسیار دقیق و علمی باشد.
نورنیوز: به نظر شما فرقه‌ها چگونه می‌توانند به امنیت اجتماعی ضربه زده و بنیانهای اساسی اجتماع را زیر سؤال ببرند در این میان شما وظیفه نهادهای دولتی در برخورد با فرقه ها را چگونه می بینید؟
علوی: من معتقدم پتانسیلهایی که انقلاب اسلامی در این 45 سال جلوی پای جریانهای مذهبی و انقلابی گذاشته است این اجازه را به نظام جمهوری اسلامی می‌دهد که جریانهای انحرافی را با جریانهای معنوی دینی درگیر کند و نیز معتقدم جریانهای دینی از جمله مذهب حقه تشیع و مراسمات مذهبی مربوط به آن مانند مناسبات محرم و صفر با پتانسیلهایی که دارد اگر بین جریانهای دینی و فرق انحرافی گفتگو صورت بگیرد و درگیری بین این دو از یک درگیری سیاسی و حکومتی به یک نزاع علمی و مردمی تبدیل شود در این صوت جریانهای انحرافی دیگر خطر سابق را که در حوزه امنیت اعتقادی و اجتماعی نخواهند داشت و خود به خود به سمت یک خنثی سازی پیش خواهند رفت.
بنده همچنین معتقدم اگر فضایی برای برگزاری کرسیهای آزاد اندیشی فراهم شود فرقه‌ها تهدیدی به آن معنا نخواهند داشت. این فرقه‌ها محدودیتهای ایجاد شده برای خود را در نهادهای حقوق بشری مانند سازمان ملل به عنوان وسیله‌ای برای تبلیغات علیه ایران اسلامی به شمار می‌آورند اما اگر فضایی برای نقد واقعیب اینها وجود داشته باشند نمی‌توانند علیه امنیت فرهنگی کشور اقدامی بکنند.
نورنیوز: مردم به عنوان جامعه هدف بسیاری از این فرقه‌ها چه وظیفه‌ای در خصوص این جریانات دارند؟
علوی: ما راهی جز افزایش مطالعات حقیقی هم در حوزه نقد و هم در حوزه ایجابی نداریم به هر حال فضای مجازی و گسترش نظرات احساسی و غیر علمی به همراه ارائه یکسری نظریات زرد باعث کم عمق شدن تحلیلها شده است به تعبیر مرحوم دکتر شریعتی این فضا ما را به سمت و سویی می‌برد که تبدیل به یک اقیانوس با عمق یک وجب بشویم و آن عمق تحلیلی خود را از دست بدهیم.
من معتقدم با سنت گفتگوهای علمی و ترویج سنتهای مطالعاتی مانند مطالعه کتابهای فقهی که منجر به آشنایی دوباره با تراث فقهی و معنوی اسلام می‌شود و از همه مهم‌تر گسترش عقلانیت فلسفی و عرفان اهل بیتی ما می‌توانیم در مقابل تمامی تهاجمهای زردی که در دنیای جدید امکان رسوخ در ذهن جوانان ما دارد از طریق دو بال عرفان و فلسفه اسلامی مبارزه نموده و افکار عمومی را از این طریق واکسینه کنیم.
گفتگو از علی رحمانی
نورنیوز