نورنیوز - گروه فرهنگ و جامعه: از اولین موج ورود مهاجران افغانستانی به ایران در سال ۱۳۵۸ تا آخرین و تازه‌ترین موج مهاجرت که در سال ۱۴۰۰ در پی وقایع سیاسی افغانستان و تسلط طالبان بر این کشور اتفاق افتاد، تحصیل دانش‌آموزان افغانستانی از دغدغه‌های خانواده‌های مهاجر و همچنین نظام سیاسی ایران بوده است. این در حالی است که بر اساس اعلام مرکز پژوهش‌های مجلس، حدود ۹۰ درصد دانش‌آموزان اتباع خارجی در ایران، افغانستانی هستند.
۴۵ سال همکلاسی با همسایه
کنوانسیون بین‌المللی حقوق کودک، حق برخورداری از تحصیل را برای همه کودکان الزامی دانسته است. ایران نیز به عنوان کشوری که این کنوانسیون را پذیرفته و نیز در قانون اساسی خود بر تحصیل کودکان تأکید داشته و همچنین بر اساس توصیه‌های بزرگان دین مبنی بر تحصیل علم، ملزومات تحصیل کودکان از مقطع ابتدایی تا دبیرستان را فراهم آورده است. دانش‌آموزان افغانستانی نیز بنا بر حق برخورداری از تحصیل و نیز فرمان رهبر معظم انقلاب مبنی بر فراهم کردن شرایط تحصیل دانش‌آموزان افغانستانی، در مدارس ایران، مشغول به تحصیل بوده‌اند.
تعداد دانش‌آموزان افغانستانی در ایران، طی سال‌های مختلف متفاوت بوده است. بر اساس گزارشی که از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی‌تحت عنوان «تحصیل کودکان مهاجر در ایران چالش‌های تقنینی، نظارتی و اجرایی و راهکارهای پیشنهادی» در خرداد ماه ۱۴۰۱ منتشر شده، تعداد دانش‌آموزان اتباع خارجی ثبت‌نام شده در مدارس ایران در سال تحصیلی ۱۳۷۱- ۱۳۷۰ حدود ۱۲۱ هزار نفر بوده است. تعداد دانش‌آموزان اتباع که شیب ثابتی را طی سال‌های پس از آن نشان می‌داد، در سال تحصیلی ۱۳۸۴-۱۳۸۳ دچار افت شد و به ۸۴ هزار نفر رسید که کمترین تعداد در طول سال‌های گذشته است. این امر به دلیل ممنوعیت‌های وضع شده در راستای خروج مهاجران افغان از کشورشان اتفاق افتاد.
از سال ۱۳۸۵ اما دوباره تعداد دانش‌آموزان افغانستانی بالا رفت و با شیبی ملایم رو به افزایش گذاشت. در سال تحصیلی ۱۳۹۴-۱۳۹۳ تعداد دانش‌آموزان اتباع، ۳۶۱ هزار نفر بود که پس از اجرایی شدن فرمان رهبری مبنی بر ضرورت تحصیل دانش‌آموزان اتباع، به ۳۸۶ هزار نفر در سال تحصیلی ۱۳۹۵-۱۳۹۴ رسید. این افزایش همچنان ادامه یافت تا در سال تحصیلی ۱۳۹۹- ۱۳۹۸ تعداد دانش‌آموزان اتباع به رقم چشمگیر ۵۰۳ هزار نفر برسد.
در سال تحصیلی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ طبق اعلام وزارت آموزش و پرورش ۶۷۰ هزار نفر دانش‌آموز اتباع در ایران تحصیل کردند و با توجه به وقایعی که در افغانستان روی داده بود و موج جدید مهاجرت به ایران، به نظر می‌رسید در سال تحصیلی بعدی تعداد دانش‌آموزان افغانستانی از این هم فراتر رود. در همین زمینه، «صادق رضادوست» مدیرکل امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور دی ماه سال ۱۴۰۱ اعلام کرد که با توجه به تحولات کشور افغانستان پیش‌بینی می‌شود جمعیت دانش‌آموزان افغانستانی در ایران به ۷۰۰ هزار نفر برسد.
این پیش‌بینی اما واقعیت پیدا نکرد چرا که بهزاد مرادی‌پور، مدیرکل اجتماعی سازمان ملی مهاجرت ایران ۲۷ آبان ماه امسال در حاشیه همایش سراسری مدیران کل اتباع سراسر ایران اعلام کرد که بالغ بر ۵۰۰ هزار دانش‌آموز اتباع توانسته‌اند کد یکتا دریافت کرده و در مدارس ایران ثبت‌نام کنند. این رقم نسبت به سال تحصیلی قبل از آن افتی قابل تأمل را نشان می‌دهد.
غیبت سئوال برانگیز دانش آموزان افغانستانی
گرچه در ۴۵ سال گذشته سیاستهای متفاوتی در خصوص تحصیل دانش‌آموزان اتباع اجرایی شده اما مسئله تحصیل دانش‌آموزان اتباع همواره مورد توجه دولت‌های ایران قرار داشته است. فرمان رهبری مبنی بر این که هیچ دانش‌آموز اتباع نباید از تحصیل باز بماند نیز سیاستهای چندگانه را در این رابطه سامان بخشید و زمینه تحصیل رایگان و ساماندهی مدارس خودگردان اتباع را فراهم کرد. بر این اساس تحصیل رایگان شامل تمام دانش‌آموزان می‌شد حتی دانش‌آموزانی که فاقد مدارک اقامتی و هویتی بودند. با این حال امسال شاهد ثبت نام تعداد کمتری دانش‌آموز اتباع بوده‌ایم که بررسی دلایل آن دارای اهمیت است.
«اطهر مقیمی» مسئول کمیته مدارس اتباع خارجی و بین‌المللی شورای‌عالی آموزش و پرورش، فرایند طولانی برای ثبت اطلاعات افراد فاقد مدارک هویتی در یک دوره زمانی خاص توسط دفاتر کفالت و محدود بودن فرصت ثبت‌نام و مراجعه دانش‌آموزان را از جمله دلایل جاماندن دانش‌آموزان اتباع از تحصیل عنوان می‌کند. البته گفته‌های او مربوط به خرداد ۱۴۰۲ و قبل از آغاز سال تحصیلی جدید و کاهش تعداد دانش‌آموزان اتباع است و دلیل جا ماندن برخی دانش‌آموزان اتباع از تحصیل را به صورت کلی ریشه‌یابی می‌کند.
در رابطه با دلیل افت تعداد دانش‌آموزان اتباع در سال تحصیلی جدید برخی منابع دلیلی مشابه گفته‌های مقیمی را عنوان می‌کنند و تأکید دارند که فرآیند ثبت‌نام دلیل جا ماندن این تعداد دانش‌آموز از تحصیل است. بر این اساس تمام فرایند ثبت‌نام و دریافت شناسه یکتا برای مهاجرانی که قصد ثبت نام در مدارس را داشتند الزاما باید به‌صورت الکترونیکی و در بازه زمانی مشخص انجام می‌شد و همین مسأله سبب شد تا برخی دانش‌آموزان موفق به ثبت‌نام در موعد مقرر نشده و از تحصیل بازمانند. در واقع بنا بر این ادعا دانش‌آموزانی که موفق به دریافت کد یکتا نشدند نتوانستند خود را به سر کلاس برسانند. شناسه یکتا اتباع، کدی ۱۲ رقمی است که جایگزین کد ملی اتباع مقیم داخل ایران است و دریافت آن برای بهره‌مندی از خدمات گوناگون توسط اتباع ضرورت دارد.
البته با توجه به اینکه ثبت‌نام دانش‌آموزان اتباع منوط به نوع اقامت و مجاز یا غیر مجاز بودن آنها نیست، دانش‌آموزان اتباعی که به صورت غیرقانونی در ایران سکونت دارند هم می‌توانند با مراجعه به سامانه «سهما» وزارت کشور برای ثبت نام در مدرسه اقدام کنند. در واقع دانش‌آموزان اتباع اعم از این که دارای کد یکتا هستند و یا هیچ کدی ندارند، می‌توانند متناسب با شرایط خود در سامانه سهما ثبت نام کنند. لازم به ذکر است که سازمان ملی مهاجرت با همکاری وزارت آموزش و پرورش در راستای ثبت‌نام دانش آموزان اتباع که از درج اطلاعات خود در سامانه یاد شده جا مانده بودند، مجددا و برای چندمین بار سامانه سهما را از ۲۲ آبان امسال تا پایان آبان ماه باز کرد تا جاماندگان بتوانند در این سامانه ثبت‌نام کنند.
کار بهتر است یا تحصیل؟
اما برقراری امکان ثبت‌نام تمام ماجرا نیست. به عبارتی دشواری مراحل ثبت‌نام الکترونیکی مهم‌ترین دلیل بازماندن کودکان اتباع از تحصیل شمرده نمی‌شود. در این زمینه می‌توان به دیده‌ها و شنیده‌های فعالان این حوزه مراجعه کرد.
«مریم بیرقدار» فعال مدنی در حوزه تحصیل کودکان اتباع در این باره به «نورنیوز» می‌گوید: «امسال با دانش‌آموزان زیادی مواجه شدیم که ترجیح می‌دادند درس را رها کنند و تمام وقت به کار مشغول شوند. در حال حاضر بین ۶۰ تا ۹۰درصد کودکان کار و خیابان را کودکان اتباع به‌ویژه کودکان افغانستانی تشکیل می‌دهند که بسیاری از آنها اصلا تحصیل نمی‌کنند و برخی دیگر، هم درس می‌خوانند و هم کار می‌کنند. مسئله این است که امسال تعداد زیادی از کودکان اتباع در حال تحصیل، به طور کلی درس و تحصیل را رها کردند تا فقط کار کنند. این به دلیل مشکلات اقتصادی و معیشتی است و تلاش برای برگرداندن آنها به مدرسه چندان جواب نمی‌دهد چون خودشان تمایلی به تحصیل ندارند.»
به گفته این فعال اجتماعی بسیاری از افرادی که در این حوزه مشغول به کار هستند هم این نکته را تأیید می‌کنند و گرچه روند ثبت‌نام هم می‌تواند علت جا ماندن دانش‌آموزان اتباع از تحصیل باشد اما بازگشت به چرخه کار خیابان مهم‌ترین دلیل از دید فعالان این حوزه است که از نزدیک با کودکان اتباع ارتباط دارند، شمرده می‌شود. در کنار این‌ها دلایلی همچون بازگشت برخی خانواده‌ها به افغانستان و بعضاً در دسترس نبودن کتاب‌های تحصیلی با وجود گذشت چند ماه از سال تحصیلی نیز از جمله دلایل دلسردی دانش‌آموزان اتباع از چرخه تحصیل عنوان می‌شود.
با این احوال باید توجه بیشتری به شرایط دانش‌آموزان اتباع داشت و زمینه‌ای را فراهم کرد تا آنها نیز بتوانند در کنار دیگر دانش‌آموزان به تحصیل مشغول شوند. مشاغلی که این کودکان به آن رو می‌آورند و به خاطر آن از تحصیل باز می‌مانند مشاغل کاذبی است که آینده‌ای نامطلوب برای آنها به دنبال خواهد داشت و آسیبی که از پس آن ایجاد می‌شود بر ابعاد مختلف جامعه تأثیرگذار خواهد بود. بنابراین لازم است تمهیداتی برای برگرداندن این دانش‌آموزان به کلاس‌های درس اندیشیده شود چرا که حتی بازماندن یک کودک از تحصیل تبعاتی جبران‌ناپذیر به همراه خواهد داشت.
نورنیوز