نورنیوز – گروه اجتماعی: آخرین حلقه از زنجیره‌ی درگیری‌های خشونت بار شکارچیان با محیطبانان، در استان گلستان رقم خورد؛ جایی که منطقه کویلر در پارک ملی گلستان، قتلگاه محیطبان 45 ساله،کاظم مصدق شد. او که 14 سال سابقه محیط بانی داشت عصر شنبه ششم اسفند با دیدن شکارچیان غیرمجاز، به آنها فرمان ایست می دهد اما متجاوزان، او را هدف شلیک خود قرار می‌دهند و به قتل می‌رسانند. روایت احمد رادمان، رئیس پارک ملی گلستان از ماجرا این است:« محیطبان مصدق به‌همراه محیطبان دیگری در منطقه گشت می‌زدند که یک موتوری را می‌بینند. مشکوک می‌شوند و کمین می‌کنند. در گرگ و میش غروب وقتی به‌سمت آنها می‌روند، متوجه می‌شوند مسلح هستند. گویا بعد از دیدن شکارچیان، به آنها می‌گوید بایستند و یک تیر هوایی هم رها می‌کند، اما شکارچی به‌سمت او نشانه می‌گیرد و آنچه نباید، اتفاق می‌افتد»
دو روز بعد از این ماجرای تلخ، متهمان شلیک به این محیط بان مظلوم دستگیر می‌شوند و در اختیار نهادهای مربوط برای محاکمه قرار می‌گیرند. رادمان به مشکلات این پارک ملی هم می‌پردازد. اینکه در دو زیستگاه استپی و جنگلی پارک ملی، نیروهای محیطبان به تعداد کافی وجود ندارد: «ما ۱۳ ایستگاه محیطبانی داریم. شش ایستگاه در مناطق جنگلی هستند و بقیه در مناطق استپی. در منطقه جنگلی ما دو ایستگاه فعال است و نیروهای کافی نداریم. با این وضعیت چطور باید مقابل متخلف، آن‌هم در مناطق جنگلی و صعب‌العبور، ایستاد؟» همین مشکلات،چندسال پیش هم وجود داشته است؛ زمانی که در سال 97 گلوله تفنگ شکارچیان غیرمجاز، سینه تاج محمد باشقره، یکی دیگر از محیط بانان این پارک را شکافت و باعث فوت او شد.
شلیک‌های همیشگی
اتفاق تلخ گلستان، چیزی نادر نیست. تقریبا ماهی را نمی توان پیدا کرد که تعدادی از این درگیری های خونبار رخ ندهد و لطماتی به حافظان حیات وحش یا عرصه های جنگلی کشور وارد نیاید. پاییز سال گذشته، یک محیط بان بر اثر اصابت گلوله ساچمه‌ای شکارچیان در اصفهان به شدت آسیب دید. فرمانده یگان حفاظت اداره کل حفاظت محیط زیست این استان گفت که روز یکشنبه 22 مهرماه، در عملیات تعقیب و گریز و بر اثر تیراندازی شکارچیان در پناهگاه حیات وحش موته، یک محیط بان از ناحیه چشم و دست دچار آسیب شد.
کمتر از دو هفته پیش از آن هم، روز 7 مهرماه، اسماعیل عرب، محیطبان یگان حفاظت محیط زیست پارک ملی پابند در مازندران، هنگام گشت و کنترل درحوزه استحفاظی، مورد حمله چند شکارچی غیرمجاز قرار گرفت و در درگیری با آنان زخمی شد. شکارچیان، او را با ضربات تبر مورد حمله قرار دادند.
کمی پیش از این، روز 26 شهریورماه، احمد سیفی، محیط بان یگان حفاظت محیط زیست شهرستان نور، حین مأموریت گشت زنی، گرفتار حمله چند شکارچی متخلف شد که اقدام به شکار غیر مجاز یک راس کل در منطقه حفاظت شده بطاهرکلا کرده بودند. در این درگیری،محیط بان، زخمی شد و شکارچیان متواری شدند.
20 روز قبل از این تاریخ، در روز 6 شهریور، سازمان محیط زیست استان کهگیلویه و بویراحمد اعلام کرد که یکی از محیطبانان دنا از ناحیه پا مورد اصابت گلوله شکارچیان قرار گرفته و بشدت زخمی شده است. پس از اعزام نیروهای کمکی، محیط بانان موفق می شوند یک نفر از شکارچیان را دستگیر کنند اما نفر دوم از شکارچیان که سه نفر بودند وقتی عرصه را بر رفیق خود تنگ می بیند در فاصله صفر با اسلحه کلاشینکف به سمت پای محیط بان شلیک می‌کند تا بتواند دوست دستگیر شده خود را از دست محیط بانان آزاد کند. به این ترتیب، متخلفین اسلحه سازمانی محیط بان را برداشته و هر سه نفر متواری می‌شوند.
اینها فقط نمونه های اندکی از قربانیانی است که در درگیری با شکارچیان غیرمجاز و متجاوزان به محیط زیست،در یک محدوده زمانی کوتاه دچار آسیب شدند. گزارش تفصیلی از خسارات و لطماتی که شکارچیان غیرمجاز به محیط بانان می‌زنند بسیار پرحجم خواهد بود.
حفاظت از عرصه‌های طبیعی و حیات وحش کشور وظیفه‌ای سنگین و مهم است که محیطبانان تلاش می‌کنند آن را به بهترین شکل ممکن انجام دهند. در این راه، محیطبانان را مخاطراتی تهدید می‌کند که به جهت ارزشمند بودن آنچه به نگهداری آن مشغولند روی می‌دهد. قاچاقچیان چوب و شکارچیان غیرمجاز بزرگترین دشمنان محیطبانان به شمار می‌روند و در واقع آنها را سدی در راه اعمال مجرمانه خود می‌بینند. به همین دلیل هرازگاهی اخباری درباره بروز حادثه برای محیطبانان می‌شنویم که تلخ و تأمل برانگیز است.
بر اساس اعلام سازمان حفاظت از محیط زیست ایران، تاکنون بیش از ۱۵۱ محیطبان در حراست از محیط زیست و عرصه‌های طبیعی کشور به شهادت رسیده و ۲۷۳ نفر نیز جانباز شده‌اند. برخی از محیطبانان البته حین خدمت در اثر سقوط از پرتگاه و یا سوانح رانندگی کشته شده‌اند که سازمان حفاظت محیط زیست کشور همگی آنان را شهید می‌نامد. ارزش و اهمیت این اعداد آنگاه معلوم می شود که به حرف محمد درویش، از کارشناسان شاخص محیط زیست توجه کنیم که گفته:« در ۹۰ سال گذشته در آمریکا فقط ۲۵ محیط بان کشته شده‌اند که علت ۹۵ ٪ مرگ آنان حوادث و سوانح بوده است اما در 30 – 40 سال گذشته در ایران مجموعا بیش از 150 نفر محیطبان و جنگل‌بان کشته شده‌اند. همچنین تعداد زیادی از محیطبانان و جنگل‌بانان مضروب و مجروح و دچار نقص عضو دائم شده‌اند. مواردی از تهدید اعضای خانواده محیطبانان نیز گزارش شده است.»
در چنین وضعیتی نکته‌ی جالب این است که رئیس یگان حفاظت محیط زیست استان تهران گفته طی ۶ ماه نخست سال گذشته، ۵۱ قبضه سلاح غیرمجاز، ۱۸۶ مهمات گلوله‌زنی و ۲۵۰ مهمات ساچمه‌زنی کشف شده که نسبت به سال قبلش، نزدیک به ۱۰ درصد افزایش یافته است. سخنان فرهاد زندی حکایت از آن دارد که چه بسا آمار درگیری با محیط بانان، هرسال بیشتر از سال قبل باشد.
کلمبیا قتلگاه محیطبانان
گفته می‌شود آمار جرح و قتل محیطبانان در ایران به نسبت بالاست. البته این بدان معنی نیست که محیطبانان در کشورهای دیگر کشته نمی‌شوند اما برخی کشورها برای حفاظت از جان محیطبانان تمهیداتی را اندیشیده‌اند که می‌تواند برای سایرین مفید باشد که در این زمینه آمریکا و استرالیا با تجهیز محیطبانان و افزایش نیروها خوب عمل کرده‌اند.
طبق اعلام موسسه بنیاد خط باریک سبز Thin Green Line) که یک سازمان غیرانتفاعی جهانی برای حمایت از محیطبانان پارک‌های ملی و حیات وحش است، در یک دهه گذشته، بیش از هزار محیطبان در سراسر جهان کشته شده‌اند و این در حالی است که ۸۰ درصد این محیطبانان در درگیری با شکارچیان و گروه‌های نظامی جان خود را از دست داده‌اند.
بر اساس گزارشی که در سپتامبر 2023 در گاردین منتشر شده، کلمبیا خطرناکترین کشور برای محیطبانان شناخته شده است. این گزارش با استناد به آمار سازمان غیردولتی «گلوبال ویتنس» اعلام می‌کند که در سال 2022 حداقل 177 محیطبان در سراسر جهان کشته شده اند که 60 مورد از این قتل ها در کلمبیا اتفاق افتاده و این کشور را به قتلگاه محیطبانان تبدیل کرده است. بعد از کلمبیا برزیل با 34 قتل و مکزیک و هندوراس به ترتیب با 34 و 11 قتل در رده‌های بعدی کشورهای خطرناک برای محیطبانان دانسته شده‌اند. کلمبیا در گزارش سال 2020 گلوبال ویتنس نیز دارای بالاترین تعداد محیطبان کشته بود. البته در سال 2020 آمار 227 کشته برای محیطبانان جهان ثبت شده است که بالاتر از آمار 2022 است.
این گزارش که حاصل 11 سال پژوهش روی موضوع قتل محیطبانان دنیاست، آمریکای لاتین، آسیا و آفریقا را ناامن‌ترین قاره‌ها برای محیطبانان عنوان می‌کند و دلیل آن را وجود منابع ارزشمند همچون معادن کمیاب از یک سو و نیز خشونت بالا در این مناطق می‌داند.
نیروی کم برای عرصه‌های وسیع
خطر مجروح و کشته شدن محیطبانان در ایران مسأله‌ای است که هم عرصه‌های طبیعی و حیات وحش را با بحران مواجه می‌کند و هم افکار عمومی را جریحه‌دار می‌سازد. در اخبار مربوط به زخمی و کشته شدن محیطبانان معمولا شنیده می‌شود که یک یا نهایتا دو محیطبان حاضر در منطقه از سوی شکارچیان مورد هدف قرار گرفته‌اند در حالی که معمولا فاصله آنها برای دریافت کمک از نیروهای دیگر زیاد بوده است. اینجا سوالی که مطرح می‌شود این است که اساسا محیطبانان طبق چه استانداردی از عرصه‌های طبیعی حفاظت می‌کنند. به بیان دیگر یک محیطبان وظیفه حفاظت چه وسعتی از عرصه‌های طبیعی را دارد؟
در ایران هر محیطبان از 10 تا 11 هزار هکتار عرصه طبیعی حفاظت می‌کند و این در حالی است که استانداردهای جهانی برای حفاظت از عرصه‌های طبیعی، یک محیطبان برای هر هزار هکتار است. در واقع محدوده‌ای که در ایران از سوی یک محیطبان حفاظت می‌شود باید توسط حداقل 10 محیطبان اداره شود اما عرصه محل خدمت آنها آنچنان وسیع است که گاهی خیال شکارچیان را از بابت تنهاییِ محیطبان راحت می‌کند و با این احوال مشخص است که چرا خیلی وقت‌ها محیطبانان در دام شکارچیان غیرمجاز و یا قاچاقچیان چوب می‌افتند و جان‌شان در مخاطره قرار می‌گیرد.
به گفته معاون وقت محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط‌زیست، بر اساس استانداردهای جهانی به حدود ۲۰ هزار محیطبان نیاز داریم تا از عرصه‌های طبیعی کشور حفاظت کنند. این در حالی است که هم اکنون تنها ۳ هزار محیطبان، مناطق حفاظت شده کشور را پوشش می‌دهند و با این حساب به 17 هزار محیطبان جدید نیاز است. اضافه شدن محیطبان جدید هم با شرایط فعلی به نظر راهکار موثری نیست چرا که طبق گفته جواد سلیاری، مسئول وقت بازرسی یگان حفاظت کشور، هر سال می‌توان مجوز استخدام فقط ۳۰۰ نیرو را گرفت اما همین تعداد محیطبان نیز در هر سال بازنشسته می‌شوند و عملا تغییری رخ نمی‌دهد. به عقیده او لازم است تا روند استخدام تغییراتی داشته باشد تا بتوان نیروهای بیشتری را در این شغل به کار گرفت. (ایمنا، 5 اسفند 1402)
کمبود تجهیزات نیز از جمله مشکلاتی است که گریبانگیر حرفه محیطبانی در ایران است. تجهیزاتی همچون دوربین‌های دید در شب و بی‌سیم‌های جدید می‌تواند کمک زیادی به حفظ ایمنی محیطبانان کند اما خیلی وقت‌ها در تهیه اقلام ابتدایی مورد نیاز هم مشکلات زیادی وجود دارد.
چالش استفاده از سلاح برای محیطبانان
محیطبانان سال ها مجاز به حمل سلاح بودند اما استفاده از سلاح گاهی برخی از آنها را تا پای قصاص پیش برد. مسأله این بود که محیطبانان سلاح داشتند اما برای استفاده از آن در راه حفاظت از عرصه‌های طبیعی و نیز جان خود دچار ابهامات فراوان بودند. در نهایت قانون حمایت قضایی و بیمه ای از مأموران یگان حفاظت محیط زیست و جنگلبانی مصوب 1399 به برخی از ابهامات در این زمینه پاسخ گفت.
بر اساس ماده یک این قانون مأموران یگان حفاظت محیط زیست و جنگلبانی که در قالب دستورالعمل تشکیل یگان‌های حفاظت در دستگاه‌های اجرایی تسلیح و ضابط خاص قضائی محسوب می‌شوند، صرفاً در خصوص بندهای(۱)،(۲) و(۳) ماده(۳) قانون به‌کارگیری سلاح توسط مأمورین نیروهای مسلح در موارد ضروری مصوب ۱۸/۱۰/۱۳۷۳ حق به‌کارگیری سلاح در انجام وظایف و مأموریت‌های سازمانی خود را دارند. مأموران مزبور از حیث تکالیف، وظایف و مسؤولیت‌های کیفری و مدنی ناشی از به‌کارگیری سلاح در موارد مذکور مشمول قانون فوق‌الذکر هستند. دستگاه اجرایی مربوطه از حیث تکالیف خود در قبال مأموران موضوع این ماده از جمله پرداخت دیه و جبران خسارت، مشمول قانون مذکور است.
همچنین بر اساس تبصره ۱ به‌کارگیری سلاح در خصوص بند(۴) ماده (۳) قانون به‌کارگیری سلاح توسط مأمورین نیروهای مسلح، در موارد ضروری در صورتی مجاز است که ضمن رعایت تمام ضوابط مقرر از جمله تبصره(۳)ماده(۳)و ماده(۷) قانون مذکور، از هیچ طریق دیگری مانند به‌کارگیری سلاح غیرکشنده، امکان دستگیری و متوقف نمودن مرتکبان وجود نداشته باشد.
اما حمل سلاح توسط محیطبانان دوباره محل مناقشه قرار گرفت و در اسفند ماه 1401نمایندگان مجلس با اصلاح قانون حمل سلاح توسط محیطبانان مخالفت و اعلام کردند که محیطبانان، مشمول نیروهای نظامی و انتظامی نیستند بنابراین نمی‌توانند سلاح حمل کنند. این مسأله مورد انتقاد بسیاری از فعالان محیط زیست و نیز کارشناسان حقوقی و گروه های دیگری قرار گرفت که معتقد بودند محیطبانان با وجود درآمد پایین و کمبود نفرات و تجهیزات و شیفت های طولانی و خسته کننده، باید تضمینی برای حفاظت از جان خود داشته باشند. (تسنیم، 5 اسفند 1401)
عرصه‌های طبیعی هر کشور سرمایه غیر قابل جایگزینی محسوب می‌شوند و همین، اهمیت حفاظت از آنها را صدچندان می‌کند. در این میان می‌توان گفت محیطبانان از جمله مهم‌ترین و نیز مظلوم ترین قشر در حفاظت از عرصه‌های طبیعی هستند که اگر به یاری شان شتافته نشود، قطعا دود آن به چشم همگان خواهد رفت.
نورنیوز